Cây chi tử - dược liệu quý với hàng loạt công dụng bất ngờ

Chi tử vị thuốc quý trong dân gian với nhiều công dụng hữu ích đến sức khỏe có thể kể tới như thanh nhiệt trừ thấp, lợi tiểu, chữa chảy máu cam…..

Tuy nhiên cách dùng đúng về dược liệu không phải ai cũng nắm rõ. Bài viết dưới đây sẽ cho bạn cái nhìn tổng quan về thông tin liên quan tới cây thuốc này. 

Chi tử vị thuốc quen thuộc trong dân gian 

Thông tin cơ bản về vị thuốc chi tử 

Chi tử là gì? 

Chi tử có tên khoa học là Gardenia jasminoides hoặc Fructus Gardeniae. Trong dân gian nó còn được gọi với nhiều tên gọi khác như sơn chi tử, mộc ban, tiên chi, lục chi tử, trư đào, dành dành cùng với đó là một vài đặc điểm nổi bật sau:

• Là thực vật thân nhỏ, nhẵn, rễ dạng rễ chùm
• Lá mọc đối xứng nhau, phiến lá thuôn trái xoan hoặc hình bầu dục, gân lá nổi rõ. 
• Hoa chi tử màu trắng mọc ở đầu cành, có mùi thơm nhẹ, mùa ra hoa thường vào tháng 4 - 11 hàng năm.
• Quả dài màu vàng cam rồi chuyển dần sang đỏ nâu, nâu xám hoặc đỏ xám. Vỏ quả mỏng giòn, có hạt bên trong quả, hạt mịn có hương thơm nhẹ, thông thường mùa quả sẽ vào thàng 5 - tháng 12. 

Phân bố 

Thuộc loại cây nhiệt đới, ưa độ ẩm, phát triển nhiều ở các vùng ven sông nước. Tại Châu Á cây được tìm thấy nhiều tại Triều Tiên, Trung Quốc, Nhật Bản. Còn ở nước ta cây mọc nhiều tại các tỉnh phía Bắc như Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam, Hải Dương hoặc tại một số địa phương miền Trung như Nghệ An, Hà Tĩnh….. 

Hình ảnh cây chi tử trong thực tế

Thu hái, sử dụng 

Quả chi thử là bộ phận phổ biến thường được sử dụng làm thuốc trong đông y. Quả sẽ được thu hoạch vào tháng 9 - 11 hàng năm, khi vỏ cây đã chuyển hẳn sang màu vàng là có thể thu hái và nếu để hái muộn hơn hoặc sớm hơn cũng sẽ làm giảm tác dụng chữa của loại dược liệu này. 

Sau khi thu hoạch, để sử dụng được làm thuốc cây dược liệu phải được thực hiện theo cách sau:

• Rửa sạch quả, bỏ vỏ, tai quả, tách lấy hạt bên trong quả rồi ngâm với nước và sắc cùng cam thảo. Cuối cùng đem phơi khô hạt, tán thành bột mịn, bảo quản dùng dần. 
• Kẹp quả chi tử chín với phèn chua, đun trên lửa vừa khoảng 20 phút lấy ra rồi phơi hoặc sấy khô. Khi sử dụng có thể lấy ra dùng trực tiếp hoặc sao vàng trên chảo tùy mục đích sử dụng. 
• Sấy hoặc phơi khô dược liệu chi tử ngay sau khi thu hoạch về là có thể sử dụng. 

Thành phần hóa học 

Theo nghiên cứu, trong hạt chi tử có chứa nhiều hoạt chất hóa học quan trọng như:

• Các loại acid hữu cơ: acid dicafeoyl-5-(3-hydroxy-3-methyl) glutaroyl quinic, acid picrocrocinic, acid 3-cafeoyl-4-sinapoyl quinic.
• Gardosid, genipingentiobiosid, shanzhisid, acid geniposidic, geniposid, gardenosid, desacetylasperulosid methylester. 
• Các hoạt chất carotenoid: α-crocetin, α-crocin.

Chi tử chứa nhiều hoạt chất có lợi cho sức khỏe 

Cây chi tử có tác dụng gì?

Theo đông y chi tử dược liệu có vị đắng, tính hàn được sử dụng nhiều trong các bài thuốc phế và tam tiêu, tá hỏa ở tâm…. Mang đến hiệu quả cho người bị bí tiểu, sốt cao, tiểu ra máu, đau tức ngực, viêm gan virus. Bên cạnh đó nó còn mang đến khả năng chữa dạ dày, viêm dạ dày.

Theo y học hiện đại về khả năng chữa của dược liệu này cho thấy có khoảng 162 hoạt chất có chứa trong chi tử. Trong đó, iridoid glycoside được coi là hoạt chất quan trọng giúp điều trị về tim mạch, thần kinh, tiêu hóa, bảo vệ chức năng gan, chống viêm, chống trầm cảm, cụ thể: 

điều trị về tim 

Với khả năng chống viêm chi tử giúp ngăn ngừa xơ vữa động mạch. Ngoài ra:

• Hoạt chất Crocin hỗ trợ hạ lipid máu 
• Hoạt chất Aglycone genipin, Geniposid hỗ trợ chống viêm, chống oxy hóa 
• Hoạt chất genipin, geniposide giảm tắc mạch, giảm huyết khối 

Công dụng an thần, chống trầm cảm 

Crocetin là hoạt chất quan trọng giúp cải thiện giấc ngủ, bên cạnh đó theo nghiên cứu 2015 của Đại học Nam Kinh cho thấy chi tử còn có tác dụng chống trầm cảm hiệu quả. Chi tử giúp làm dịu thần kinh, giảm căng thẳng và lo âu, từ đó giúp dễ ngủ và ngủ sâu hơn.

Viên uống ngủ ngon Natusleep có thành phần là Cao Chi tử (Gardenia jasminoides) có công dụng hỗ trợ an thần, giúp dễ ngủ, ngủ ngon giấc. Dành cho người trưởng thành mất ngủ, khó ngủ, ngủ không ngon giấc.

Điều trị viêm dạ dày hoặc dạ dày bị tổn thương do HP, acid

Ngoài các công dụng nêu trên chi tử còn được dùng nhiều trong bài thuốc chữa viêm dạ dày. Nhờ vào các thành phần có trong dược liệu như axit ursolic, genipin giúp ngừa oxy hóa, trung hòa dịch vị acid, ức chế các tổn thương về dạ dày do HCl hoặc ethanol gây nên. 

điều trị gan 

Công dụng chống oxy hóa do đó chi tử thường được sử dụng để cải thiện các bệnh về gan, bảo vệ chức năng gan. Bên cạnh đó, hoạt chất có trong chi tử cũng sẽ làm chậm hoạt động của aminotransferase huyết thanh đồng thời peroxy hóa lipid giúp giảm bớt những tổn thương đến gan. 

Hoa chi tử cũng là bộ phận được sử dụng trong các bài thuốc dân gian 

Bài thuốc kinh nghiệm từ vị thuốc chi tử 

Bài thuốc chữa tiểu ra máu 

Chuẩn bị: 

• 60g chi tử tươi 
• 30g đường kính 

Sắc dược liệu lấy nước uống trong ngày 

Bài thuốc chữa chảy máu cam 

Cách thực hiện bài thuốc đơn giản người bệnh chỉ cần đốt dược liệu thành than rồi tán thành bột mịn sau đó thổi vào mũi. 

Bài thuốc cải thiện tình trạng ho ra máu 

• Chuẩn bị: chi tử, sắn dây, hoa hòe mỗi vị thuốc 20g 
• Sắc dược liệu lấy thuốc uống trong ngày, mỗi ngày 1 thang để bệnh sớm được cải thiện. 

Bài thuốc chữa lở loét miệng, sưng lợi, đau lợi, chảy máu cam 

Chuẩn bị: 

• Chi tử, hoàng cầm, đại hoàng, kim ngân hoa, cát cánh, bạc hà mỗi loại 160g 
• 80g cam thảo 
• Hoàng bá, hoàng liên mỗi vị 40g 

Dược liệu tán thành bột mịn, làm tiếp thành viên hoàn. Ngày uống 1 lần mỗi lần 9g sẽ thấy hiệu quả bệnh rõ rệt. 

Bài thuốc chữa sốt nóng ở trẻ em 

Chuẩn bị: 

• 7 quả chi tử 
• 20g đậu sị 

Sắc dược liệu với 400ml nước trên lửa vừa khi thấy thuốc cạn còn 200ml có thể tắt bếp và sử dụng. Chia đều nước thuốc thành 3 - 4 lần uống trong ngày. 

Bài thuốc chữa cảm lạnh, buồn nôn 

Chuẩn bị: 

• Chi tử (đã sao vàng), tinh tre, trần bì mỗi loại 10g 
• 5g gừng sống 

Sắc nguyên liệu trên với 800ml nước. Thuốc cạn còn 200ml tắt bếp, chia đều thành 2 lần uống trong ngày. Nên uống khi thuốc còn ấm nóng, dùng liên tục trong 5 ngày. 

Quả chi tử sau khi được phơi khô sẽ sử dụng làm thuốc trong đông y 

Bài thuốc chữa tiểu buốt, tiểu rắt 

Chuẩn bị: 

• Chi tử, hạt mã đề, cù mạch, mộc thông, hoạt thạch, biển súc mỗi vị 12g 
• 8g đại hoàng 
• 6g cam thảo nướng 

Sắc thuốc uống khi nước còn ấm, chia thành 2 lần uống trong ngày, uống theo từng đợt theo liệu trình từ 10 - 15 ngày. 

Lưu ý khi sử dụng 

Là dược liệu quý trong dân gian, tuy nhiên quá trình sử dụng người bệnh vẫn cần lưu ý một vài vấn đề sau:

• Từ lâu chi tử được sử dụng trong thực phẩm với mục đích tạo màu tuy nhiên để sử dụng trong việc chữa người bệnh cần lưu ý tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng. 
• Tuyệt đối không dùng chi tử khi bị tiêu chảy, hư hàn, thấp nhiệt, uất hỏa 
• Trước khi muốn kết hợp chi tử với các dược liệu khác cần tìm hiểu thật kỹ tránh việc dược liệu kỵ nhau gây ảnh hưởng tới sức khỏe. 
• Không uống thuốc tây kết hợp với chi tử khi chưa có sự đồng ý từ bác sĩ. 

Mong rằng những thông tin chia sẻ của Dược Thái Minh về chi tử như trên sẽ giúp bạn đọc có cái nhìn chi tiết nhất về dược liệu này. Có thể thấy dù đây là dược liệu tự nhiên nhưng chúng vẫn có thể gây độc tố nếu dùng sai cách hoặc lạm dụng quá nhiều vì thế trước khi có ý định sử dụng nên hỏi ý kiến bác sĩ hoặc lương y trước để được tư vấn về liều lượng phù hợp. 

>> Xem thêm: Vị thuốc khương hoạt là gì? Đặc điểm, công dụng chữa?