Cây xạ can là cây gì? Đặc điểm, hình ảnh, chữa bệnh gì?

Thẩm định bởi:

Dược sĩ Nguyễn Hải Anh

Chuyên khoa: Dược lâm sàng, dược lý, dược liệu, dược bào chế

Cây xạ can được sử dụng rộng rãi như là một dược liệu quý trong các bài thuốc dân gian Việt Nam với công dụng chữa các bệnh về hô hấp như viêm họng, viêm amidan, ho nhiều đờm, khàn tiếng, hạ sốt, tắc tia sữa, bao gồm cả chữa ung thư. Cùng tìm hiểu vị thuốc xạ can qua bài viết dưới đây nhé.

I. Thông tin chung về cây xạ can

Cây xạ can có tên khoa học là Belamcanda chinensis Lem, thuộc họ Lay Ơn (Iridaceae). Cây này còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như: cây rẻ quạt, biển trúc, ô phiến, hoàng viễn, thảo khương, dạ can, phược dực, lãnh thủy đơn, khai hầu tiễn, tử hoa hương, dã huyên thảo, ngọc yến, điểu bồ... Đây là một loại cây có nhiều tên gọi khác nhau trong các vùng và văn hóa khác nhau.

1.1 Đặc điểm hình thái

Cây xạ can là loại cây thân thảo, sống lâu năm, mọc thẳng đứng từ gốc đất, thường cao từ 60-90cm, có thể lên tới hơn 1m. Thân cây phân thành nhiều nhánh. Lá mọc so le, dạng lông chim, dài khoảng 15-30cm, rộng 15-20mm, có gân nổi rõ. Lá thường có màu xanh đậm, hình dạng hẹp, dài và nhọn ở hai đầu. Toàn bộ lá xếp thành một mặt phẳng và xoè ra như cái quạt.

Hình ảnh cây xạ can trong tự nhiên

Hoa nở vào mùa hè đến đầu thu, có cuống. Cây xạ can có hoa đẹp, 6 cánh hoa màu vàng cam tạo thành hình sao, có vệt đỏ ở phần gốc của cánh hoa. Hoa nở kéo dài trong một khoảng thời gian, tạo thành một dải hoa dọc theo cành.

Quả của cây xạ can là quả nang, chứa các hạt màu đen khi chín. Có 3 van, dài 23-25mm, hình cầu với đường kính 5mm. Rễ cây xạ can thường phát triển mạnh mẽ và sâu vào lòng đất, giúp cây chịu đựng được điều kiện khí hậu và thời tiết khắc nghiệt.

1.2 Phân bố, thu hái

Cây xạ can có nguồn gốc từ Trung Quốc, được trồng và thu hái rộng rãi ở nhiều khu vực khác trên thế giới. Thường được tìm thấy ở khu vực núi đồng bằng và đồi núi ẩm ướt của Trung Quốc. Phân bố chủ yếu ở vùng Đông Bắc Á bao gồm Trung Quốc và các nước như Nhật Bản, Philippine, Ấn Độ, Triều Tiên, trong đó có Việt Nam.

Cây xạ can thường được trồng làm cây cảnh hoặc cây lấy hoa. Nó được trồng trong vườn hoa, khu vườn cảnh quan, hoặc thậm chí là trong chậu để trang trí. Cây này thường được thu hái để sử dụng hoa làm hoa cắt cành hoặc để làm hoa trang trí. Quả của cây cũng có thể được sử dụng nhưng ít phổ biến hơn.

Cây xạ can là cây gì Hoa xạ can đẹp, được dùng như loại cây trang trí

Về dược học, thì phần được sử dụng nhiều là thân rễ (thường gọi là củ) để làm thuốc, loại bỏ rễ con và bụi bẩn, rửa sạch bằng cách ngâm trong nước 2 - 3 giờ, ủ mềm, sau đó thái lát nhỏ đem phơi hoặc sấy khô để dùng dần. Xạ can được thu hoạch vào đầu mùa xuân, khi cây mới nảy mầm hoặc cuối thu, khi lá khô héo. Bạn có thể chế biến theo hai cách là dùng tươi hoặc xạ can khô.

1.3 Thành phần hoá học

Cây xạ can chứa nhiều thành phần hoá học có giá trị. Dưới đây là một số thành phần chính:

Iridoid glycosides: Cây xạ can chứa iridoid glycosides, một loại hợp chất được biết đến với tính chất chống viêm và chống oxy hóa.
Alkaloids: Một số loại alkaloids đã được tìm thấy trong cây xạ can, có thể đóng vai trò trong việc cung cấp các hoạt tính sinh học khác nhau.
Flavonoids: Nhóm flavonoids, bao gồm các flavones và flavonols, là các hợp chất phổ biến trong cây xạ can. Chúng có hoạt tính chống oxy hóa và có thể có lợi ích cho sức khỏe.
Triterpenoids: Cây xạ can cũng chứa một số triterpenoids, một loại hợp chất có khả năng chống viêm và chống oxy hóa.
Polysaccharides: một loại carbohydrate phổ biến được tìm thấy trong nhiều loại thảo dược. Chúng có thể có nhiều tác dụng, bao gồm hỗ trợ hệ miễn dịch và cải thiện sức khỏe tiêu hóa.
Bên cạnh đó, còn chiết ra được một số chất glucozit gọi là belamcandin, iridin, shekanin.

II. Cây xạ can có tác dụng gì?

Cây xạ can được cho là có nhiều tác dụng có lợi cho sức khỏe, trong đó bao gồm:

2.1 Theo y học cổ truyền

Theo Đông y, xạ can có tính hàn, vị đắng, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tán huyết, lợi niệu, tiêu nhũng, sát trùng.

Ngoài ra, đây còn được biết đến như một vị thuốc quý trong việc điều trị các bệnh như viêm họng, viêm amidan, ho đờm, khản tiếng, sốt, tắc tia sữa, đau bụng kinh.

2.2 Chống oxy hóa, bảo vệ tế bào

Cây xạ can chứa các hợp chất chống oxy hóa như flavonoids, iridoid glycosides và triterpenoids, giúp ngăn chặn sự tổn thương của tế bào do các gốc tự do, ức chế nhiều loại nấm da, chống virus hô hấp.

Các hợp chất này có thể giúp ngăn chặn việc tổn thương DNA, protein và lipid trong tế bào, từ đó bảo vệ tế bào khỏi các tác động có hại của môi trường và quá trình lão hóa.

Cây xạ can có tác dụng gì Thân rễ xạ can khô dùng làm thuốc với nhiều công dụng

>> Xem thêm: “MÁCH BẠN” 9+ cây thuốc trị nấm da đầu an toàn ngay tại nhà

2.3 Kháng viêm, kháng khuẩn

Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng các thành phần trong cây xạ can có khả năng làm giảm viêm và ngăn chặn sự phát triển của vi khuẩn.

Các hợp chất kháng viêm trong cây xạ can có thể làm giảm sản xuất của các chất gây viêm như cytokines và prostaglandins. Mang đến tác dụng điều trị các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp như đau họng và viêm amidan.

2.4 Tiềm năng chống ung thư

Các hợp chất trong cây có thể ức chế sự phát triển của tế bào ung thư bằng cách ức chế quá trình phân chia tế bào, kích thích tử vong tế bào ung thư, hoặc ngăn chặn sự hình thành các mạng mạch máu mới cung cấp dưỡng chất cho khối u. Trong đó, axit betulinic cho thấy hoạt tính chống ung thư đáng kể nhất.

III. Liều dùng và cách dùng cây xạ can

Liều lượng và cách sử dụng chính xác của cây xạ can để điều trị các bệnh lý cụ thể, cần phải có sự tư vấn từ chuyên gia y tế hoặc thầy thuốc có kinh nghiệm. Liều dùng có thể thay đổi tùy thuộc vào trạng thái sức khỏe của cá nhân, trọng lượng cơ thể, tuổi tác và mục đích sử dụng.

Cây xạ can thường được sử dụng dưới dạng thảo dược, có thể là lá, rễ, hoa hoặc cả cây. Có thể sử dụng cây xạ can để làm nước uống, chiết xuất, hoặc sắc ký, viên ngậm, viên uống. Liều dùng của xạ can dao động từ 3 - 6g dưới dạng thuốc sắc hoặc 10 - 20g rễ tươi giã.

IV. Bài thuốc từ xạ can

Xạ can được áp dụng trong nhiều bài thuốc dân gian

4.1 Bài thuốc chữa viêm họng

Chuẩn bị: 20g cỏ nhọ nồi, 20g bồ công anh, 12g thân rễ cây Xạ can, 16g Kim ngân hoa, 16g Cam thảo đất.
Cách dùng: Cho tất cả vào nồi sắc lấy nước uống. Uống 1 lần/ngày, liên tục trong 3 - 5 ngày.

4.2 Bài thuốc chữa tắc cổ họng, khó ăn uống

Chuẩn bị: 4g Xạ can, 2g Hoàng cầm, 2g Sinh cam thảo, 2g Cát cánh.
Cách dùng: Tán nhỏ các vị thuốc, hòa tan với nước đun sôi để nguội rồi uống.

4.3 Bài thuốc trị báng bụng to, da đen sạm

Chuẩn bị: Xạ can tươi.
Thực hiện: Giã nhuyễn Xạ can tươi, vắt lấy nước uống, khi nào tiểu tiện nhiều vào thoải mái thì thôi.

4.4 Bài thuốc ôn Phế hóa đàm, chỉ khái định suyễn

Hiểu đơn giản là chữa ho mà khí bị nghịch lên, trong họng có nước khò khè như gà kêu.Bài thuốc này có tên là Xạ can Ma hoàng thang nằm trong cuốn Kim Quỹ Yếu Lược của Trương Trọng Cảnh.

Chuẩn bị: 12g Xạ can 12g, 12g Ma hoàng, 12g Sinh khương, 12g Tử uyển, 12g Khoản đông hoa, 12g Bán hạ, 12g Ngũ vị tử, 4g Tế tân, Đại táo 3 quả.
Thực hiện: Sắc nước uống, chia làm 3 lần trong ngày, uống khi còn ấm.

Với khả năng giảm viêm và kháng vi khuẩn mạnh mẽ, xạ can đã được sử dụng trong y học truyền thống để điều trị viêm họng, viêm amidan, ho đờm và khản tiếng. Sự hiệu quả của xạ can đã khiến cho nó trở thành một phần không thể thiếu trong công thức của Viên uống Heviho, Siro Heviho đem lại sự an tâm và giúp cải thiện tình trạng sức khỏe đường hô hấp cho người sử dụng.

V. Lưu ý khi dùng cây xạ can

Khi sử dụng cây xạ can hoặc bất kỳ loại thảo dược nào khác, có một số lưu ý quan trọng cần nhớ để đảm bảo an toàn và hiệu quả:

Lưu ý khi dùng cây xạ can để đảm bảo an toàn

Tìm hiểu việc tương tác của cây xạ can với các loại thuốc hoặc điều kiện sức khỏe khác của bạn, để tránh tác dụng phụ không mong muốn.
Tuân thủ liều lượng và hướng dẫn sử dụng được ghi trên nhãn sản phẩm hoặc theo hướng dẫn của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế. Không tự ý thay đổi liều lượng mà không được khuyến nghị.
Nếu bạn gặp phải bất kỳ vấn đề tác dụng phụ nào như dị ứng, buồn nôn, hoặc đau bụng, hãy báo ngay cho bác sĩ
Mua cây xạ can từ các nguồn cung cấp đáng tin cậy và luôn kiểm tra nhãn sản phẩm để đảm bảo chất lượng và sự an toàn.
Nếu bạn đang mang thai hoặc cho con bú, hãy thảo luận với bác sĩ trước khi sử dụng cây xạ can.
Lưu trữ cây xạ can theo hướng dẫn của nhãn sản phẩm và tránh ánh sáng mặt trời trực tiếp, nhiệt độ cao và độ ẩm.
Không sử dụng cây xạ can trong thời gian dài sẽ khiến cơ thể mệt mỏi và rất dễ bị tiêu chảy.

Tóm lại, trước khi bắt đầu sử dụng cây xạ can hoặc bất kỳ loại thảo dược nào khác, bạn nên thảo luận với bác sĩ để nhận tư vấn về tình trạng sức khoẻ cụ thể, vì không phải ai cũng có thể sử dụng vị thuốc Xạ can.

||Tham khảo bài viết khác: