Cây rẻ quạt - Vị thuốc thanh nhiệt, giải độc, tiêu đờm, trị ho

Thẩm định bởi:

Dược sĩ Nguyễn Hải Anh

Chuyên khoa: Dược lâm sàng, dược lý, dược liệu, dược bào chế

Cây rẻ quạt là loại dược liệu có vị đắng, tính lạnh với công dụng chính là thanh nhiệt, giải độc, tiêu đờm, trị ho, viêm họng, viêm đường hô hấp,...

Cây rẻ quạt là cây gì?

Tên tiếng Việt: Rẻ quạt, Xạ can, Lưỡi đồng
Tên khoa học: Belamcanda chinensis (L.) DC.
Tên đồng nghĩa: Ixia chinensis L.
Họ: Iridaceae (La đơn)

Đặc điểm cây rẻ quạt

Rẻ quạt hay xạ can là loại cỏ sống dai, có thân rễ mọc bò. Lá rẻ quạt mọc thẳng đứng, có thể cao tới 1m. Lá hình mác, hơi có bẹ, dài 20 - 40cm, rộng 15-20cm.
Cụm hoa dài 20 - 40cm, cuống gầy mềm.
Hoa có cuống, bao hoa có 6 cánh màu vàng cam đỏ, điểm những đốm tía.
Quả nang hình trứng, có 3 van, dài từ 23 - 25mm, hạt xanh đen, hình cầu bóng, đường kính 5mm.

Hình ảnh cây rẻ quạt

Bộ phận sử dụng

Người ta thường dùng thân rễ (thường gọi là củ) của rẻ quạt để làm thuốc. Rễ cong, ngắn có màu vàng nhạt hoặc xám, cùi trắng, thơm, cứng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Mọc hoang ở khắp Việt Nam, có khi được trồng làm cảnh. Ngoài ra, nó còn mọc ở Nhật Bản, Trung Quốc, Philippin….
Thu hái và chế biến: Đào rễ và thân rễ vào mùa xuân hoặc mùa thu. Rửa sạch, cắt bỏ rễ con phơi/ sấy khô. Khi sử dụng cần ngâm nước gạo một hai ngày cho mềm, thái mỏng phơi hoặc sấy khô để sử dụng dần.

Thành phần hoá học của cây rẻ quạt

Trong rẻ quạt, người ta đã chiết xuất được chất glucozit được gọi là belamcandin C24H24O12 và tectoridin C22H22O11. Ngoài ra, còn có một glucozit khác gọi là iridin C24H28O4và shekanin (xạ can tố) với hiệu suất 0,05%.

Khi thủy phân Belamcandin sẽ cho belamcangenin và glucoza. Tectoridin thuỷ phân sẽ cho glucoza, tectorigenin (có tinh thể hình phiến, độ chảy 227-230°C).

Cây rẻ quạt có tác dụng gì?

Theo y học cổ truyền

Rẻ quạt có vị đắng, tính hàn, hơi cay, quy vào kinh can, tỳ và phế. Dược liệu này có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu đờm, chữa ho, viêm họng, viêm amidan, ho gà, khàn tiếng,...

Mặt khác, dược liệu này còn có thể chữa sốt, bí đại tiểu tiện, thống kinh, sưng vú tắc tia sữa, mụn nhọt, sưng đau, đau nhức tai, rắn cắn,...

Rẻ quạt - Dược liệu có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu đờm, chữa ho, viêm họng

Theo y học hiện đại

Xạ can được đánh giá là cây thuốc quý được sử dụng rộng rãi trong ngành y học hiện đại. Trong những năm gần đây, loại thảo dược này bắt đầu được ưa chuộng và sử dụng rộng rãi với những tác dụng sau:

Chống nấm và virus: Rẻ quạt có tác dụng ức chế virus gây viêm nhiễm đường hô hấp, các loại nấm da thường gặp.
Hệ nội tiết: Dịch chiết cồn và nước của rẻ quạt có tác dụng tăng tiết nước bọt. Vì vậy, người ta có thể sử dụng dung dịch của loại dược liệu này ở cả đường uống và đường tiêm. Đặc biệt, đường tiêm có thể mang lại tác dụng nhanh chóng, kéo dài.
Khử đờm: Nước sắc của rẻ quạt có tác dụng loãng đờm, tống đờm mạnh, nâng cao chức năng hô hấp cho chuột nhắt trắng.
Kháng khuẩn: Ức chế các chủng vi khuẩn liên cầu tan máu, Bacillus subtilis, trực khuẩn ho gà và tác dụng yếu với tụ cầu vàng, Shigella dysenteriae.
Giải nhiệt: Rẻ quạt có tác dụng hạ sốt cao rõ rệt trên chuột nhắt trắng. Mặt khác, loại thảo dược này còn có đặc tính kháng viêm khá tốt.

>> Xem thêm:

Top 7 miếng dán hạ sốt cho trẻ sơ sinh an toàn, hiệu quả
“MÁCH BẠN” 9+ cây thuốc trị nấm da đầu an toàn ngay tại nhà

Một số bài thuốc sử dụng dược liệu xạ can

Bài thuốc sử dụng dược liệu xạ can (rẻ quạt)

Bài thuốc chữa tắc cổ họng

Đây là bài thuốc có tên “đoạt mệnh tán” nghĩa là cướp lại tính mệnh nguy cấp. Bài thuốc chữa tắc cổ họng từ rẻ quạt:

Dược liệu: Xạ can 4g; hoàng cầm, sinh cam thảo, cát cánh mỗi loại 2g.
Đem tất cả các dược liệu trên tán nhỏ, dùng nước lã đun sôi để nguội để chiêu thuốc.

Ôn phế hóa đờm, định suyễn, chỉ khái

Dược liệu: Xạ can, ma hoàng, tử uyển, khoản đông hoa, sinh khương, bán hạ mỗi loại 12g; tế tân 4g, ngũ vị tử 6g, đại quả táo 3 quả.
Đem tất cả các dược liệu trên đem sắc nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.

Bài thuốc chữa triệu chứng nước óc ách, báng bụng to

Dược liệu: rẻ quạt tươi
Đem dược liệu trên giã nhỏ, vắt lấy nước uống. Uống đến khi lợi tiểu tiện thì ngừng.

Lưu ý, hầu hết các bài thuốc từ loại thảo dược này đều được lưu truyền trong dân gian. Vì vậy, hãy tham khảo ý kiến của thầy thuốc trước khi sử dụng để đảm bảo an toàn.

Lưu ý khi sử dụng cây rẻ quạt chữa bệnh

Rẻ quạt được sử dụng trong rất nhiều bài thuốc trong y học dân gian. Tuy nhiên, nếu không sử dụng đúng cách, đúng liều lượng thì nó có thể gây ra những tác dụng phụ không mong muốn. Người dùng cần lưu ý một số điều sau:

Lưu ý khi sử dụng dược liệu xạ can

Tránh sử dụng lâu ngày, bởi nó có thể khiến cơ thể hư yếu, dễ tiêu chảy;
Không dùng trong trường hợp cơ thể không bị nhiệt, đang bị tiêu lỏng, tỳ hư, đang bị tiêu lỏng, phụ nữ mang thai, người tạng hàn;
Chú ý tình trạng của dược liệu trước khi sử dụng. Tuyệt đối không sử dụng khi có dấu hiệu hư hại, ẩm mốc, có mùi lạ;
Tránh nhầm lẫn cây rẻ quạt với cây hương bài, bởi nó có thể gây nguy hiểm cho người dùng. Hương bài là loại thảo dược có độc nên không có tác dụng chữa bệnh.
Bảo quản dược liệu ở nơi thoáng mát, khô ráo, tránh ẩm và nhiệt độ cao.

Rẻ quạt là loài cây mọc tự nhiên được trồng ở nhiều nơi. Tuy là dược liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên, nhưng để sử dụng vị thuốc này đạt hiệu quả tốt thì bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để tránh những tác dụng phụ không muốn.

Xem thêm: